O 'Informe España 2016' presenta un
mapa xeral da innovación educativa que xurdiu durante os últimos anos e que,
aínda desestructurada, é un sopro de aire fresco.
El confidencial
O de innovación educativa é un concepto que soa moi ben pero que non
sempre resulta fácil delimitar. Os cambios prodúcense a moitos niveis, desde as
leis educativas até pequenos cambios de dinámica nas aulas. Por iso é polo que
para entender que está a ocorrer en España neste preciso momento, sexa
moi útil o decálogo das escolas innovadoras que o profesor de Sociología da
Educación Xavier Martínez-Celorrio elaborou para o 'Informe España 2016', que funciona como guía para desenvolverse neste
novo panorama.
“Nos últimos anos, está a formarse unha onda de cambio educativo en España
desde determinadas escolas e colectivos de profesores que se atreveron a
transformar e superar o modelo pedagóxico tradicional”, sinala o autor. Este
presenta unha listaxe de 114 escolas innovadoras (“non un 'ranking”, matiza)
que tenta trazar un posible mapa do cambio educativo español, desde Amara Berri
até Nova Escola 21 pasando polo Horizonte 2020 de as xesuítas de Cataluña. Gran parte deste movemento, explica ao
Confidencial Martínez-Celorrio, comezou nesta última comunidade, onde moitos
centros públicos e concertados propuxeron proxectos que pouco teñen que
ver coa educación tradicional.
“Trátase dunha onda de cambio
xenuína que vén desde abaixo, parte de contextos moi locais e é o resultado
creativo dunha profunda reflexión superadora da paradigma escolar tradicional,
rescatando o espírito da Escola Nova de principios do século XX para
actualizalo en pleno século XXI”, engade o autor. Leste utiliza o termo 'primavera
pedagóxica' para referirse a esta “onda de cambio irradiada por toda
España pero aínda desarticulada”.
A Administración, engade, tampouco fixo moito por que se
visibilice esta substitución xeracional por parte dun novo
profesorado que se formou na Logse, conecta ben coas familias novas e aínda non
sufriu o desencanto que padeceron outros docentes. “O importante é que as
escolas demostraron maior capacidade de transformación que as propias leis”,
matiza o profesor. “A Lomce morrerá, pero estes proxectos viñeron para
quedar”. Cales son os 10 puntos que os distinguen?
1. Reestruturación escolar xenuína
Os colexios e institutos da lista aproveitaron a autonomía escolar para
transformar organizacións, metodoloxías e relacións co alumnado. O cambio non
veu imposto desde as administracións, senón que se produciu desde abaixo:
“Moitas destas escolas son de recente creación e xa naceron cun grupo
cohesionado de profesores ao redor dun mesmo proxecto”, sinala
Martínez-Celorrio. Xurdiron, engade, do “convencemento por parte do profesorado
de que o modelo que seguiron é insatisfactorio e necesitábase
un revulsivo”.
2. Centralidade do alumno
É un mantra que se repite en todos os proxectos de innovación educativa: o
protagonista non debe ser o profesor, senón o alumno. O profesor lembra que un
dos problemas do noso sistema educativo é “a inestabilidade do profesorado e dos persoais, hai demasiada mobilidade,
polo que non se configuraron equipos afíns que compartan paradigmas e
modelos”. É moito máis fácil, por tanto, que estes proxectos se configuren
ao redor de grupos de profesores que creen na mesma idea e non a partir da “reciclaxe
de profesores da vella escola, máis afeitos ao libro de texto, que son quen
máis se resisten a estes cambios”.
3. Aprendizaxe por proxectos
Martínez-Celorrio considérao como “a metodoloxía estrela que se redescubriu —é algo antigo—, quizá a punta do iceberg”. Aínda que moitos
colexios xesuítas léveno a cabo —tamén algúns colexios finlandeses—, non se trata da única proposta que está a
cambiar a forma de facer as cousas, neste caso, superando as restricións do
currículo tradicional e dos libros de texto. “O que caracteriza a esta onda de
cambio educativo en España é, sobre todo, a pluralidade de metodoloxías”,
explica o profesor. “Aínda que esta sexa quizá a que máis destaca e chame a
atención do profesorado”.
4. Avaliación formativa
A Lomce obrigaba, entre outras cousas, a reintroducir notas numéricas nos
expedientes académicos. Moitas propostas rexeitaron este sistema tentando que a
avaliación non sexa unha mera cualificación, senón que tamén sirva de
aprendizaxe para o estudante analizando outras calidades. “É fundamental porque
rompe cunha cultura latina moi afeita utilizar a avaliación para seleccionar,
non valora o erro ou a equivocación como fonte de aprendizaxe”, explica
Martínez-Celorrio. “É máis competencial, máis global e complexa,
máis enriquecedora”.
5. Cambio de estrutura de tempo e espazos
'Tirar os muros das aulas' converteuse en case un slogan destas novas
propostas, pero o profesor catalán lembra que se remonta a moito tempo atrás,
tanto a propostas como Amara Berri no País Vasco como outros centros como o
galego O Pelouro ou o estremeño Miralvalle. “Foron precursores da alternativa
pedagóxica xa desde o tardofranquismo, algo que alimentou aos
movementos de renovación pedagóxica”. Estas propostas mantivéronse como
referencia ao longo das décadas.
6. Diversidade de idades nas aulas
Moitos colexios rurais víronse obrigados ao longo das décadas a xuntar nas
súas aulas a estudantes de distintas idades, unha característica que teñen en
común con moitos destes centros (Elon Musk tamén o implantou en Ad Astra). Como lembra
Martínez-Celorrrio, “o da escola rural é un modelo de éxito que
funcionou moi ben en España”. Non é raro, por tanto, que representantes do
Ministerio de Educación xaponés visiten escolas de Soria ou Ávila. Para o
profesor, é un erro que a escola sexa a única institución onde non se pon de
acordo distintas idades; nestes centros, os maiores ensinan e axudan aos máis
pequenos, o que ten efectos positivos.
7. Implicación de profesorado e familias
Explicabámolo hai pouco: durante as últimas décadas produciuse unha progresiva
separación entre docentes e pais, que desconfían mutuamente uns doutros. Nos centros da lista proposta, no
entanto, “danse as condicións idóneas entre uns e outros para que se traballe
xuntos e os proxectos saian adiante”. O criterio pedagóxico dos pais está
moito máis desenvolvido, e eles mesmos son os que promoven os cambios, como
ocorreu durante os anos setenta, cando se configurou unha nova escola
democrática. Hoxe en día, no entanto, a cultura escolar tradicional baséase
“nunha separación entre familias e profesores” alentada desde a Administración.
8. Disolven problemas de convivencia
Martínez-Celorrio explica que estas escolas adoitan ser “cálidas, con clima
afectivo e emocional positivo”. Algo que, no entanto, é moi difícil de
trasladar á maior parte de centros de España, que están configurados de forma
moi diferente. “Funcionan como grandes factorías, son grandes equipamentos de
1.500 alumnos e 100 profesores que reproducen un modelo de relacións
impersonales”, explica o autor do informe. Por iso é polo que moitas veces o 'bullying' pase desapercibido, xa que as circunstancias
vitais dos alumnos son descoñecidas para os encargados da súa educación. Os
centros analizados por Martínez-Celorrio comparten un novo marco, no que se
sitúa “unha relación máis horizontal e democrática, na que cada un asume
o seu rol, o que fai madurar ao alumnado”.
9. Profesorado reflexivo
É case imposible impor cambios nos costumes do profesorado, especialmente
se este se sinte desmotivado e infravalorado. O autor destaca a “forte identidade
de centro” destes docentes organizados ao redor dun proxecto común, e lembra o
grave problema que España arrastra na formación dos seus profesores desde hai
décadas: “A Logse aprobouse en 1990, empezouse a aplicar en
1996/97 e a formación do profesorado non empezou a cambiar até 2009/10, a
primeira edición do máster”, lembra. “Foron case 20 anos, o que produciu un
déficit acumulado inxustificable”. Tampouco é que as novas ferramentas de
formación, como o máster, cambien a situación. Martínez-Celorrio lamenta que o
máster se escolarizou; necesita un replanteamiento máis competencial, onde se
integren teoría e práctica, ao estilo das antigas escolas de Maxisterio ou
o MIR”.
10. Escola como organización aberta
Outra lema repetido por os colexios máis
innovadores do mundo é
que o colexio non vive illado en metade da sociedade, senón que é parte
esencial desta. Xa non é, por tanto, “unha burbulla autosuficiente, con rutinas
escolares herdadas e libros de texto que pretenden capturar todo o
coñecemento”, en palabras do autor. A escola debe ser o motor de
cambio social e ter unha gran influencia na súa contorna
inmediata. Como ocorre nos centros presentados no informe. “O acto educativo
non é formar para o día de mañá, senón vivir hoxe, o que obriga a reformular as
metodoloxías e as didácticas”. O obxectivo? Que a escola se converta nun
reflexo real do que pode ofrecer a sociedade.